---

The secret

LANGUAGE OF THE CROSS
or ჯვართ ენა (j'vart ena)

A unique and obscure list of (equally unique and obscure) words copied from Ms Tinatin Ochiauri's remarkable

ქართველთა უძველესი სარწმუნოების ისტორიიდან

("From the history of the Georgians' most ancient religious beliefs")

Tbilisi: Academy of Sciences of the Georgian Soviet Socialist Republic, 1954
(pp. 128-35)

---

---

Quick but perhaps important introductory note

Traditional religious beliefs in north-eastern Georgia are based upon a pantheon consisting of an all-powerful god called morige ghmerti served by divine or demi-divine vassals called j'vari ("cross") or khat'i ("image, icon")—some local, others more powerful and widespread. Some of these vassals are powerful divinities in their own right, e.g. St George, Kopala, Kviria, Iakhsar, Pirkushi, &c. Many others are specific to a particular village, place or clan, and are often local incarnations or variations of the more important and naturally more "universal" divinities: the many shrines devoted to St George, for example, worship many different incarnations of the saint—e.g. the shrine of Giorgi "Balaurtisa" in Shtrolta (Tusheti), of Giorgi "Boslovni" in Khakhmat'i (Khevsureti), of Giorgi "Karismezobeli" in Chimgha (Arkhot'i), of Giorgi "Naghvarmshvenieri" (again in Khakhmat'i), of Giorgi "Ts'q'arostauli" in Ukanapshavi (Pshavi), of Giorgi "Okros Mshvildosani" in Chirdili (Khevsureti), &c.

The kadag was the man to whom a divinity had revealed itself, having chosen him to be its messenger and mouthpiece on earth, a channel through which it could make its wishes known to its followers, to its community of believers (G. ყმა, q'ma, "slaves"). The kadag was, in a word, an oracle: 'the instrument, agency, or medium through which the gods were supposed to speak or prophesy', 'a vehicle or medium of divine communication; a person who expounds or interprets the will of a god' ("oracle, n.", OED). Through its kadag, a divinity could, for example, order his "slaves" to go to war and attack an enemy; order them to seize the land of so-and-so as punishment for an offence; "advise" someone to bring a particular kind of offering in order to secure the recovery of an ill family member; &c. When the kadag was possessed, it was the divinity itself speaking, but the divinity would use words belonging to the sacred language of the gods—the j'vart ena, the language of the cross.

*   *   *

The following (extremely rare and special) lines are the "voice" of the Archangel Michael of Arkhot'i en personne—the main divinity of the Khevsur community of Arkhot'i, north of the main Caucasus range. Through his kadag, he addresses his followers:

The "European" Archangel Michael (as opposed to the north-eastern Georgian one) slaying Lucifer above the pediment of St Michael's Church in Vienna. Sculpted by Lorenzo Mattielli (c.1683-1748), this representation of a wingèd, martial Archangel Michael smiting "enemies of the faith" with his flaming sword and trampling them underfoot is probably very close to the north-eastern Georgian peoples' conception of a j'vari or khat'i. Indeed, it is almost certain that their conception of their divinities was largely borrowed from Christian representations.

In English (which he almost certainly did not speak), the Archangel Michael of Arkhot'i would be saying:

The meaning of these lines would be almost incomprehensible to a speaker of modern Georgian: 'მათრევენ სიმურშიად’ რიოშანში', matreven simurshiad rioshanshi, for example—'they are dragging me into soiled waters'—would normally be written 'მათრევენ უწმინდურ წყალში', matreven uts'mindur ts'q'alshi. And that is precisely it: some of the words in this divine communication make no sense in Georgian, for they belong to the "language of the cross" (Georgian: ჯვართ ენა, j'vart ena).

According to the works of various ethnographers (e.g. Mak'alat'ia, Charachidzé, Ochiauri, &c.), the language of the cross was a "secret" language spoken by the pagan divinities of north-eastern Georgia (in theory) and by their clergy i.e. their oracles, their priests, &c. (in practice). As a language, it essentially seems to have been the Khevsur (or Pshav or Tush, &c.) dialect of Georgian peppered with archaic, metaphorical or invented words; and in terms of having been a "secret", sacred language, the j'vart ena cannot have been particularly obscure, or else the congregation would not have been able to understand the wishes of their divinity.

That said, Ochauri's list of words is a very exciting and unique compilation.

---

The words

Notes:

Many thanks to Prof. Kevin Tuite of the Université de Montréal for going through the list and correcting mistakes and adding some details.

The order is:—'["cross-language" term(s)]' = [modern Georgian term(s)] // [transliteration of "cross-language" term(s)] = [English translation(s)]. Ochiauri occasionally inserts [ || ] between two "cross-language" terms, e.g. 'ვერცხლის ბურთვი || ღილი'; this is usually to distinguish the Khevsur and Pshav dialects from each other.

This list also includes a few j'vart ena words found in Donald Rayfield's (ed.-in-chief) legendary Comprehensive Georgian-English Dictionary (London: Garnett Press, 2006), e.g. 'ტახტი', 'ყვირალი', &c.

An important detail: Georgian—and the "language of the cross", naturally—use the same words 'ჯვარი' (j'vari, "cross"—as in 'the Christian cross') or 'ხატი' (khat'i, "image, icon") for both a divinity and its shrine. St George, for example is a j'vari in whose honour the peoples of north-eastern Georgia (among others) have erected many j'varis. The words "j'vari" and "khat'i" can thus refer to either the divine in spirit form or to the physical shrine built in its honour; 'a man serving the khat'i' and 'one of the khat'i's servants' can mean quite different things.

---

'ალვანი', 'შტოგძელნი' = ჯვარის ტყე, ჯვარის ხეები // alvani, sht'ogdzelni = a shrine's sacred forest, its sacred trees (see 'ფერუგლელნი' below)

'ალვნის ტანი', 'ბორაყი', 'ბორაყ-ალვისტანი' = დროშა // alvnis t'ani, boraq'i, boraq'-alvist'ani = a shrine's sacred flag ('ალვნის ტანი' lit. = "the poplar-tree's body"—see 'ალვანი' above; 'ბორაყი' borrowed from Arabic [ راية ] via Turkish bayrak)

'ახალწული' = ახლად დაბადებული ბავშვი // akhalts'uli = a newborn child (lit. "new soul")

'ბალინჯი' = ხიფათი // balinj'i = danger, peril, misfortune, accident (see 'ხიმონი || ხიმუნი' below)

'ბერჴუნდი' = მოხუცი კაცი // berq'undi = an old man (note: with very few exceptions, the letter [ ჴ ] is no longer used in Georgian; famous as the harsh "North Caucasian k-sound", this "k" combined with a voiceless aspirated uvular stop was akin to an even-rougher [ ყ ], i.e. something like [ q'' ])

'ბიჟიონი' = ქალი // bijioni = a woman

'ბნელი' = ღამე // bneli = night (lit. "dark")

'ბუბუნა', 'ბუღაური', 'ჴარმანიში' = ხარი // bubuna, bughauri, q'armanishi = an ox

'ბუჟიერნი' ('ბურჟუერნი') = საქონელი, ძროხები // bujierni (burjuerni) = cattle, cows

'ბუჴრეული' = ჯვარის მიერ დაჭერილი მიწაწყალი ("მიწაწყალი, რაიც დაჭერილი") // buq'reuli = land seized by a divinity (or its shrine; see 'ქერ-ოქრონი' below; for the old Georgian letter [ ჴ ], see 'ბერჴუნდი' above)

'გაბუჴრულება' = გათავება, ამოწყვეტა // gabuq'ruleba = to finish, to exterminate (note: for the old Georgian letter [ ჴ ], see 'ბერჴუნდი' above)

'დალაგმვა' = ჯვარის მიერ დაჭერა // dalagmva = capture by a divinity, possession

'დედამზდელი' = დედა // dedamzdeli = a mother (lit. "mother-raiser [of children]")

'ვარდის დღეობა' = ათენგენობა // vardis dgheoba = the summer cycle of sacred feasts known as Atengenoba (lit. "feast-day of the roses")

'ვერცხლის ბურთვი || ღილი' = ვაჟი, მამაკაცი // vertskhlis burtvi || ghili = a boy, a man (lit. "silver ball || button"; also 'ოქროს ბურთვი', okros burtvi, lit. "golden ball")

'ზარ-სარეკები', 'მხვივანი' = ზარი // zar-sarek'ebi, mkhvivani = a bell (perhaps, and more specifically, the sacred bell(s) of a shrine)

'ზედაშ-ნათავარი' = არაყი, პირველად ამოღებული ლუდი // zedash-natavari = brandy, the first beer to be decanted from the vat

'თეთრეულთ მჟერე' = მეგანძური // tetreult mjere = a treasurer (i.e. the man responsible for looking after the shrine's treasury, lit. "the one entrusted with the white/silver objects")

'თეთრეული' = "საყურ-სამკაული", ვერცხლეული // tetreuli = "earring-necklace", a silver object (lit. "white object")

'იამანმახვილი', 'მუჭა-მახვილი' = იარაღი, ხმალი, ხანჯალი // iamanmakhvili, much'a-makhvili = a (hand-held) weapon, a sword, a dagger (note: 'მახვილი', makhvili in modern Georgian means "sharp")

'კარ-კამალა' = ჯვარის დარბაზის "კარ-საკვამი" // k'ar-k'amala = the "door-chimney" of the shrine's main building

'კბილსაორცხელა' = ეშმაკი, ქაჯი // k'bilsaortskhela = a devil, a demon (note: Rayfield also gives 'ყვირალი', q'virali, lit. "screamer")

'კიკინმაღალი' = თხა // k'ik'inmaghali = a goat (lit. "loud-bleater")

'კოდბადაგი' = ლუდი // k'odbadagi = beer (lit. "sweet juice from the wooden vessel")

'მალიკა' = ენა // malik'a = a tongue (tantalizingly, Rayfield defines 'მალიკი', malik'i, as a Khevsur and Tush word for a "panduri fret")

'მალიკაობა' = საუბარი // malik'aoba = speech, language (lit. perhaps = "fretting" as in playing the string of an instrument with a fret; see 'მალიკა' above)

'მამამგებარი', 'მამა მზირდული' = მამა // mamamgebari, mama mzirduli = a father

'მანანანი' = ცრემლები, მანი // mananani = tears, teardrops, dew

'მატყიერი', 'მაცხოვარი' = ცხვარი // mat'q'ieri, matskhovari = a sheep ('მატყიერი' lit. = "woolly")

'მაშხარა' = ცეცხლი // mashkhara = fire

'მბღავანი' = თიკანი // mbghavani = a small goat

'მეენე' = ქადაგი // meene = a shrine oracle (lit. "tongue-er", "linguist")

'მზექალი' = მზე // mzekali = the sun (lit. "sun-woman")

'მიწა-თიჴანი', 'მიწა მატყლი' = დედამიწა, მიწა // mits'a-tiq'ani, mits'a mat'q'li = the earth, earth, land (lit. "water-clay"; for the old Georgian letter [ ჴ ], see 'ბერჴუნდი' above)

'მოდე' = და // mode = a sister

'მონაგონი' = შვილები // monagoni = offspring (note: possibly sons to the exclusion of daughters)

'მოძალე' = "რომენიც არ ხყაბულდების ჯვარს, ხპარავს მიწა-წყალს" // modzale = an aggressor, an enemy (Ochiauri's translation in Georgian is a quotation, which has someone saying "those who do not follow the divinity, steal its lands")

'მოძმე' = ძმა // modzme = a brother

'მოჯალაფე' = მეუღლე, ქმარი // moj'alape = a spouse, a husband (lit. "a family-er")

'მუცლით მქანავი' = გველი // mutslit mkavani = a snake (lit. "that which moves around by use of its stomach")

'მუჭანი' = ხელები // much'ani = hands

'მუჭა-სანათლი', 'პირისაბანი', 'სამსახური' = ჯვარში დასაკლავი "სანათლავი", საკლავი // much'a-sanatli, p'irisabani, samsakhuri = a sacrificial offering (i.e. a sheep, a bull, &c.)

'მუჯირი || ბუჯირი' = ჯვარის დასტური // muj'iri || buj'iri = a shrine assistant (dast'ur)

'მყეფავი' = ძაღლი // mq'epavi = a dog (lit. "barker")

'მწესე-მრიგე', 'მეჭიშმარიტე', 'ჭიშმარიტი' = ხუცესი // mts'ese-mrige, mech'ishmarit'e, ch'ishmarit'i = a shrine priest ('მწესე-მრიგე' lit. = "he who imposes law and order"; 'ჭიშმარიტი' lit. = "truthful, correct")

'მწკავანი' || 'მტკავანი' = კატა // mts'k'avani || mt'k'avani = a cat

'რემა' = კვიცი // rema = a foal

'რემანი' = ცხენები // remani = horses (note: Georgian [ -ni ] is the old plural form, so this word may mean foals; see 'რემა' above)

'რიოში', 'ღრებლი' = უწმინდური, "სამრელოში მირეული" // rioshi, ghrebli = ritually unclean, impure, "that has come into contact with the menstruation-hut" (note: Most of Georgia's highland tribes, and most certainly the Khevsurs and Pshavs, could conceive of no more impure a place than the huts beyond the bounds of their villages, in which menstruating women had to isolate themselves during their period and after giving birth; in their society built upon purity, women's blood was considered to be the most powerful source of physical, and above all ritual, impurity)

'რკინა' = რკინის მახვილი, იარაღი // rk'ina = a steel blade, a weapon (lit. "steel")

'რქამაღალი' = თხა // rkamaghali = a goat (lit. "high-horned")

'რქაჯანგიანი' = ვერძი // rkaj'angiani = a ram (lit. "rusty-horned")

'საბოლოო' = "შვილბოლო" (შვილები, შვილიშვილები) // saboloo = sons, grandsons (lit. "that which is for the end", pronounced sabolo-o)

'საგოგავნი' = ფეხები // sagogavni = legs, feet

'საზდუმალი' = ლოგინი // sazdumali = a bed

'სანთელ-თეთრეული' = სანთელ-საწირი // santel-tetreuli = a candlestick (lit. "candle-silver")

'საოცარი' = სიზმარი // saotsari = a dream

'საქუხარი' = თოფი // sakukhari = a gun (lit. "thunderer")

'სახედველნი' = თვალები // sakhedvani = the eyes (lit. "the for-seeings")

'სენ-სამსალნი', 'წვრილეულნი' = დობილნი ("ჯვარის დობილნი") // sen-samsalni, ts'vrileulni = a divinity's "sworn sisters" (dobilni)

'სეფე', 'სეფეკვერი' = "სასანთლე ქადისკვერი", "მოსანთები პური" // sepe, sepek'veri = a ritual offering of a baked kada (a kind of sweet flat bread with lots of butter, bearing candles if used as an offering)

'სიმური' = წყალი, მდინარე // simuri = a stream, a river

'სულწმინდა' = მიცვალებული // sults'minda = a dead person (lit. "pure-soul")

'ცისკარი' = დილა, გათენება, დღე // tsisk'ari = morning, sunrise, daytime (lit. "sky-door")

'ტანთ საკადრისეი' = ჯვარის დროშაზე ჩამობმული ხელსახოცები, "სამკადრეოები" // t'ant sak'adrisei = the small strips of cloth attached to a shrine's sacred flag

'ტახტი', t'akht'i = a domain (note: Rayfield)

'უსუსური', 'ცივი' = მიცვალებული // ususuri, tsivi = dead, deceased ('ცივი' lit. = "cold")

'ფერუგლელნი' = ჯვარის ფიჭვები, ფიჭვი // peruglelni = the shrine's pine-tree(s) (see 'ალვანი', 'შტოგძელნი' above)

'ქანდარა' = ქადაგი, "ქანდარაი ჯვარ სადაც თოკვს გააბომს" // kandara = a shrine's oracle (kadagi)

'ქვაქასური' = ქვა // kvakasuri = a stone

'ქერ-ოქრონი' = ჯვარის ყანები // ker-okroni = a shrine's (sacred) fields of wheat (lit. the "wheat-golds")

'ქერ-ოქროთ დამკაზმავი' = ჯვარის დიასახლისი // ker-okrot damk'azmavi = the person responsible for farming and harvesting a shrine's sacred fields of wheat (note: 'ქერ-ოქროთ დამკაზმავი' lit. = "the wheat-golds' attendant", but Ochiauri translates the term as "a shrine's diasakhlisi", i.e. its "housewife"; see 'ხოდაბუჭური' below)

'ქოჩრიანნი' = ბარელი, ნასწავლი ხალხი, რუსი, ეშმაკი // kochrianni = a valley-dweller, an educated person, a Russian, a demon (an interesting amalgamation of "undesirables", pronounced kochrian-ni with the old Georgian plural [ -ni ])

'ღირებული' = "წელგამავლილ საკლავი" // ghirebuli = a year-long sacrifice (i.e. an offering made to a shrine throughout the year, or perhaps one "valid" for a year; 'ღირებული' lit. = "valuable")

'ყუდრო', 'ყუდრო კარი' = სახლი // q'udro, q'udro k'ari = a house

'ცვარ-ნამი' = წვიმა // tsvar-nami = rain ('ცვარ-ნამი' lit. = "dew-drop")

'ცის გიდელი' = ცა // tsis gideli = the sky, the vault of the heavens

'წული' = შვილი // ts'uli = a child ('წული' lit. = "a soul", possibly to the exclusion of girls, i.e. "a son")

'წყრულიანი' = დაჭრილი // ts'q'ruliani = cut

'ჭიქა-ბარზიმი' = თას-განძი // ch'ika-barzimi = a valuable cup, a chalice (e.g. made of silver; 'ჭიქა-ბარზიმი' lit. = "cup-chalice")

'ჭლიკ-მირგვალი' = ცხენი // ch'lik'-mirgvali = a horse ('ჭლიკ-მირგვალი' lit. = "round hoof")

'ხიმონი || ხიმუნი' = ხიფათი, ვნება, ავადმყოფობა // khimoni || khimuni = danger, passion, illness (see 'ბალინჯი' above)

'ხოდაბუჭური', khodabuch'uri = fields whose produce is reserved for a shrine's usage (Rayfield)

'ჴელდებული' = ჯვარის ხელოსანი // q'eldebuli = a person possessed by a divinity (note: for the old Georgian letter [ ჴ ], see 'ბერჴუნდი' above)

'ჯიგვი' = ცერი, გოჯი // j'ingvi = a thumb, a measure of land (note: 1 goj'i = 4.4cm)